|
Glosario - Jallchay
La Versión en kichua del
"Plan Nacional Operativo de los Derechos de las Nacionalidades y Pueblos
Indígenas del Ecuador" se propone revalorar y actualizar el Kichua, una
de las lenguas oprimidas del país, y consitituye una expresión de respeto a
los derechos linguísticos de los pueblos originarios de nuestra patria.
Esta traducción no ha sido fácil,
es un invalorable esfuerzo del intelectual kichua José Maldonado Córdova con
el asesoramiento lingüístico de la Dra. Ileana Almeida Vélez.
La ausencia de terminología
actualizada evidencia la opresión secular que ha soportado el Kichua. Para
llenar este vacío -cuando ha sido necesario- se ha optado por dos mecanismos:
- resemantizar términos y,
- crear neologismos.
Mecanismos que han sido posibles
gracias a las estructuras mismas de la lengua. El glosario propuesto debe ser
comprobado en la práctica diaria de los propios Kichuas.
Ñaupapachay
Ñukanchik ayllu-juñukunaka sarun
sarun kaypi kausak kallari-juñupak urayamukkunami. Ñukanchik kaypi
kashkamantami kay llaktaka shikan, shinapish Castilla-atimantami ñukanchik
ñaupa-willay chikaykuna shinallatak ati-anya kishpikaykuna tuychikalla
pakishka kashka.
Kay-llaktamantapish
Karu-llaktamantapish Chikachakkuna tapuykunamantami wakchakay, mikushkanaj,
unkuy , allikanaj, yachanaj, jurkanaj, tajyanaj, mana paktaj yachaymanta
unanchaykunaka may shutillami rikurin.
Ñaupamantami paktachayta
mañaypayashkanchik, chashnami ñukanchik makanakuykaka shikan ñauray
wallpaykunata charishka. Kunanka ñukanchik ayllu-kayta mañaypayanchik, kayta
riksipakpika, Ecuador Suyu-kamayka tukuypakmi ashtawan alli kanka.
Kay makanakuymantaka Cunstituciunal
yanapaywanka suyukuna uyniyta, kamachikunata, kamachi llikapipish
uyaychay-yanay llikapipishmi yankiykunata ujsashkanchik. Allimantami
autonomía-llapapachata shinallatak naciunalista kaullay tanijta
sinchiyachishpa katishkanchik.
Maykan ñukanchik sapsi
chikaykunaka Karu-llaktamanta uyñiypi Ecuatoriana Cunstituciúnpipish ñami
pallashka. Chaymantami Suyu-Kamayka chaykunata tankana kan, shinallatak
jaynina kan. Shinapish yankiykunaka tajyanajllami, shinallatak kipalla
kamachikuna manarak tiyashkamantapishmi , ñukanchik sapsi chikaykunaka mana
llapchi kacharishka.
Kaypi rikuchishka kuskika
indíginas ayllu-juñukuna mañaypayashka chikaykunatami patmakunapi rakishka.
Chashna shinami kamachi wallpanaypi, mushuk wallpachay tiyashpa tukuri
Ecuatoriana Cunstituciúnpi yankiykunata ukuyachinkapak, shinallatak kikin
llapapachakuna wallpayta tankankapak yapasha ninchik, kaykuna ñukanchik
chikaykuna kashkamanta.
Tajyaniy
Suyu-Kamaykunapak giupulítica
wallpayka ítnika kayllanwan rikushpaka chikanchanajmi karka. Chaymantami mana
jawalla panpachana jayñij sasaykuna llukshishka.
Naciunalis Suyu-Kamaykunapi
katishlla ítnika sutikayka rakirishkami kutin kutin rikurin: ñukanchik Kichua
ayllukunaka kallarimanta kausakkuna histúricas shuklla shinami wakaychirin,
shinapish paykunapak suyu kayllankunaka tukri raki kayllanmanta rakishkami
kan: pruvincias, municipius, cantunis, parruquiaspish. Ñukanchik suyukuna
wallpanata kunanlla Ecuatoriana Constituciún riksipakpipish, ima shina chay
kikin suyu-shukllakunata usnuna sasayka tiyanmi.
Amazonas suyukunapi kausakkunaka
shikanlaya sasaykunatami chinpananchik. Ñukanchik suyukuna ashtawan shuklla
tukushka kashpapish, kay suyu pulíticu sasayta manarak panpacharishkachu.
Ñukanchik kikin-suyuka punchantami mana jaynishka, chaymanta Amazonas ayllu
juñuykunami transnaciunalispak llapchiyta ashtawan muchunchik. Chashna
sasaykunami Esmeraldas Tsachi suyukunapi, shinallatak Pichincha Tsachila
suyukunapi rikurin.
Ñukanchik kikin umachakikunata
charina chikaypish shuktak mana alli llapchiychu. Kaykuna mana tukuylla
chinkarishka kashpapish, kaykunapak atika pishiyashkami, runakunapak mutsuri
suyaytapish mana charinchu.
Waj shiminakunakapak chikayka
ayllukunapi wakaychishka wallpachaykunapak kamachi chanijmi. Ayllupi tiyashka
wallpachaykuna pajtachachunka mana chanijta kushkachu.
Indíginaska llapij llika
ñukanchikta tiksi ayllu chikayta kichushkata alli yachanchikmi, kaymi
kishpikay chikay. Ñukanchikka Ecuatoriano Suyu-Kamaytami pulítiku chikaymanta
jaynita mañapayanchik. Kaykuna chashna kachunka, kikin pulíticu sinkunatami
mirachina kanchik, chaypimi ñukanchik chikayta rurapuy ushanchik; ñukanchik
kururaniyta umallikunkapak, ñukanchik icunumíata umanchankapak, ñukanchik
kipa-pachata jamutankapak, ñukanchik naciunalidadta kallpanchankapak, Plurinaciunal
Suyu-Kamaypak patma kankapakpish.
Llapij pulíticus-llika ñukanchik
ayllu juñukunata llapishkataka ñukanchik icunúmicus chikayta tarmishkami.
Tukri-kururaniy umallikuykunaka mana yanapankapakchu rurashka kashka, chaymantami
indíginas kitikunaka mutsurishka uku-tiksita mana charinkuna.
Shinallatak ñukanchik icunúmicu
chikaykunata mana ari nishkaka allparaypak kashka allpa mana tiyashkapimi
rikurinpish, wachari-kallpakunata mana kururay tuckunchikchu, industriaman mana
yaykuy tukunchikpishchu, agrupicuariu wacharachanikunata mana ruray
tukunchikpishchu, maki-kapchita mana paukay tukunchikpishchu, ñukanchik
rurashka kallari-imayaykunata ashtawan chanita mana yapachiy
tukunchikpishchu.
Ashun ayllukunapimi allparaytaka mana
shikanyachi ushashka, ashtawanpish sapak-tarpuypaklla mana kashpaka kikin
charinkapakllami sakirishka. Ashka mikunkapak mallkikunaka mircadu
chikaymanta chinkarishkami, chaymantami runakunaka mikushkanaj tukushkanchik.
Shinallatak comercializaciónka tikrachikkunamantami sasaj tukun.
Maykan ñukanchik ayllukunaka sapsi
kallarikuykunata llankichishkami, shinapish tukri kimita mana charinchu.
Utavaliñus runakunallami paykunapak maki-kapchita llukchi ushashka, chay
shinami maykankunaka kullkiyuk tukushkakuna, ashtawanpish paykunallatakmi
kallary burguesía tukushka.
Shinallatk jallmay sasay
kashkamantami llakikunaka llukshin. Kaymantami llankayta maskashpa ashun alli
kausayta maskashpapish jatun-llaktakunaman rinakuna shamun.
Shinapish jatun-llaktakunapika mitma
indíginaspak chikaykunamantaka mana pi yuyapunchu. Kay jatun-llaktakunapika
ñukanchik shimipish ñukanchik runapakuypish pinkaypakpishmi shinallatak
chaypi yeñikunkapakpish shuk jatun jarkaymi. Mitma indíginaska ashtawan
sinchi manchay ruraykunapakmi, taniy kausankapak alli kausankapakpish illak
llakta-kitikunapimi ñitishka kausankuna. Warmikuna paykunapak
wawakunawan,uchilla wawakunapishmi jatun-llaktakunapika uskakunkuna,
shinallatak imapish majllujkunapi urmanallami kankuna. Uskakayka
racismutapish mana chanijtapishmi ukuyachin.
Runapakuy-chikaykunata
manachanaka ñukanchik ayllukunata jayñik llakikunapimi yaykuchishka. Pacha
pachakunata llapishkata ñukanchik ñaupa taytakuna ymaykanakunata shinallatak
nuna paktashkunata imacharitak tunichishkata yuyarinami kanchik. Kunankamanmi
runakuna runapakuyta mana charinchu nishpa willachinkuna.
Wajkutishpami
ñukanchik ajnani, waki, kapchi, icunúmicus, jatallikuy, tinripish
chanikkunataka manachanasha nishkakunapish chinkachisha nishkakunapish.
Ñukanchik runapakuy-chikaykuna manachaymantami ñukanchik runapakuykunaka
sapalla sakirinkuna. Llapapachay
pitiripish, pacha pitiriwan ashtarinmi. Ñaupa pachawan tinkichaypish
pitirinmi. Ashtaypurapish illanmi, ashtawanpish ñukanchik pacha-kawaytapish,
ñukanchik chanijkunatapish manatak alli kachinchu, chaymantami ñukanchik
runapakuy kikinkayka tukin, shinallatak kiwikana runapakuypak llapimanta
imakunawanpish mana mitsari tukunchu.
Ñukanchik ayllukunapak
yuyaykunapish runapakuy ujsarinikunapish mana kuyurinkunachu, mana pi riksishkamanta
chayllapimi sakirin, chaymantami indíginas runapakuyka yachankapakpish
taripankapakpish ajyaj kiti kan, shinapish paykunapak imay-jamuka
jatun-llaktakunapika punchantami ashalla mastararin, ayllu ukukunapikarin
utkami chinkashpa katin.
Indígina kausakkunawan
suyu-llaktakunapika, mestiza runapakuyka indígena runapakuymanta yallimana
chayachinakuykunatami chaskishka, shinapish kay chayachinakuykunaka mana
jaynishkachu, kaykunawan pakta pakta kankapakka mana chaninchu.
Ñukanchik indíginas runapakuyka
jatallikuy ñaukikunatami mutsurin, shinapish uskakayka, sapalla-kayka
runapakuyta mana shitashpa wamaj kachun mana sakinchu.
Runapakuy chikayta tarmikunaka
pakari wakllichiwanka may kuchullami. Ñukanchik runapakuyka imaymana
iculúgicami kan. Ñukanchik yuyaykunapish chanikunapish pakarimantami
llukshimun.
Tukri pulíticakunaka ñukanchik
mamak-shimikunata kamay uku kaullaykunata rikchachikta, ñukanchik
ayllu-juñupak may jatun runapakuy chani kashkata, shinallatak paykunapak
shutilla kikinkay unancha kashkatapishmi manachankuna. Kallari shimikuna
anchayupay ñauraj ñaupa-yachashkakuna charishkata shinallatak rimashpalla
yachachik kashkataka mananchanmi. Ñukanchik shimikunata tupayachinkapakka
mana ima sakumani tiyanchu. Shimikunata wakaychinaka histuriakunapish nuna
chanipish charishkata mana riksishkataka Suyu-Kamaytami juchachin.
Ñaupa yachashkaka anchayupajmi,
shinapish, ñukanchik shimikunaka killkashka shimikuna tukushpami kikin
kururanata sinchiyachina kan, wamaj ninakunapakpish alli kana
kanpish.Shimi-chikaykunamanta rimashpaka, castilla-shimika indíginas
shimikunata llapinkapakmi chanishka kashka, ashtawanpish suyu-llakta shimi
tukuchun mana sakishkachu, ashtawankarin jallmay kitipak ayllu
ukukunamanpish, llankay sinkukunamanpishmi washanchishka.
Yachachinamanta nishpaka, tiyak
tukri-llikaka mana pakarchu mana yeñikukpishchu. Ñukanchik waktanakuywan
ishkay shimipi runapanakuy yachachina tukri tukunata ujsarishka kashpapish,
castilla yachachina shina patataka mana paktashkachu, kunankamanmi tukri
kamaykunata katinrak. Ecuador yachachina llikaka ñukanchik runapakuy
wakllichinata, mana takllaytapish ukuyachishkami, ashtawanpish killkayta mana
yachanata allichinkapakka atininij illakmi kashka.
Tanimanta nishpaka, ñukanchik
sapsikunaka Suyu-Kamaymanta mutsurishka uyaychaytaka mana chaskinchu.
Chashnami pandemiakuna, kutu unkuykuna, yankalla unkuykunaka tiyanrak,
shinallatak wañuykunapish, wawa wañuykunapish mana pishiyashkachu,
chashnallatakmi.
Sarun janpi yachaykunataka manatak
yupaychashkachu, ashtawankarin impíricu imay-jamumanmi washanchishka.
1999 - 2003 Ustuy-Umallikuy
|
Tukukuy
|
Katishlla
|
Llapchiy
|
|
Ecuador Suyu-Kamay Ecuadormanta
indíginas- naciunalidadispak histúticus- chikaykuna tapish
pulítika-kishpikay tapish riksipashpa.
|
Plurinaciunal-Kamay ka ayllu
juñupak sapsi chikaykunata riksipashka.
|
1.1 Kikin-jatalliy pulíticas-
shukllata mirachina.
1.2. Ecuaturiano-Kamayta
Plurinaciunal Kamay nishpa rimarichun ujsarina.
|
|
Tukri kikin llikakuna
kallpachashpa.
Suyu-Kamaypak shikan sinkuman
chayashpa.
Mushuk Cunstituciún yeñikushka
kamachikunawan wallpachaykunawan titushpa, pulíticu-kamachishka-waki
sinkuta kacharishpa.
Indíginas ayllu-juñukunapak
llikashka- kamachita wallpachishpa.
Jamunpak ujsachik pushak tukri
wallpachaykunaman yaykushpa.
Mauka kamachishka llikata
chanichishpapish kururashpapish.
|
Indíginas ayllu-juñukunaka
paykunapak kipa pachata yupapushka, paykunapak kururanata umallikushka,
paykunapak imaykunata jatallishka.
Indíginas ayllu-juñukunaka Suyu-Kamaypak
sinkupi paykunapak umallikuyta chikachashka.
Kamachishka yanapashka indíginas
ayllujuñukuna.
Indíginas ayllu-juñukunaka kikin
kamachikunata jatallikun.
Indíginas ayllu-juñukunaka ashun
wamajpish yeñikuypish jatallichakuykunata japikun.
Indíginas ayllu-juñukuna
paykunapak runapakuypi tiyak mauka kamachishkakunawan.
|
2.1 Indíginas ayllu-juñukunapak
pulítica atijkunata riksipana.
2.2 Tukri pulíticata tiyachishpa,
indíginas ejecutivo atijpi, kamachi atijpi judicial atij sinkupipish
yaykuchun.
2.3 Titushka constituciunal
yankiykunata kallpanchana. Kipa kamachikunata sakumanapish
ruranapish.
2.4
Indíginas ayllu-juñukunapak llikashka-kamachita rurana.
2.5
Kamachiska yankiykunata tiyachishpa, kaykunawan indíginas ayllu-juñikunapak
umanchikkuna shikan jamunpa sinkukunapi yaykuchun.
2.6
Mauka kamachishka- llikawan tukri kamachishka llikawan jamuykunata
uyniykunkapak tiyachina.
|
|
Indíginas
ayllu-juñukuna paykunapak kausayta llapa-pachata ujsari tukuchun.
|
Indíginas
suyukuna.
|
3.1
Indíginas suyu- kamachishkata suyukunapak kikin-atiykunapak rurana.
3.2
Indíginas ayllu- juñukunapak suyukunapi imaykunata jarkana.
3.3
Indíginas ayllu-juñukunapak suyukunapi tiyashka kausay-ñauray sapsi
chikayta riksipachunmi shuk kamachita llukshichina.
|
|
Indíginas
ayllu-juñukuna kausakuk waki icunúmicu kipayayta yallishpa.
|
Indíginas
ayllu-juñukunapak kausay uypachiniyta paukashka.
|
4.1
Kausay uypachinita paukankapak jamuykunata tiyachina, ashtawan uska kak
indíginas ayllukunata chijlluna .
|
|
Allparaypi,
industriapi, wakichiypi, maki-kapchipi, shuktakkunapipish wacharachana
atikuyta kururashpa.
|
Indíginas
ayllu-juñukunaka uskakayta yallikun.
|
5.1
Icunúmicu tankana umallikuyta ruranapish kuyuchinapish.
|
|
Indíginas
ayllukunapak sapakayta tukuchishpa.
|
Indíginas
ayllu-juñukuna suyu-llakta kururanapi uyñinashka.
Indíginas
ayllu-juñukuna mushuyaj mushuyanaj pakaripak imaykunata usachipi
chaskishpa.
|
6.1 Indíginas ayllu-juñukuna
wacharachachun marukunata kuna.
|
|
Chani imaykaykunata nunakunatapish
shinallatak waki imaykayta mana tunachik icunúmicu kururana
kikin-kaymakunata mashkana.
|
Mauka
jatallikuykuna kishpichishkapish chanichashkapish.
Wamak
jatallikuykunaka kikin kururana kaymakunaman yeñikuchishka.
|
7.1
Kikin jatallikuykunata maskachana.
7.2
Yachay maskachakuykunata rikushpa, wamaj jatallikuykunata yeñikuna.
|
|
Waki
kururanapak naciunal kikinkaypakpish maru kashkamanta, indíginas
ayllu-juñukunapak runapakuy kururata kimina.
|
Mauka-yachashka
yapupayashka.
Racismu
illakpish millanayachik illakpish runapakuy chanijkuna ari-nishka.
|
8.1
Runapakuy kururanakunata chanichinapish tankanapish.
8.2
Indíginas runapakuyman uyaychay wallpachaykunapi akura wallpachaykunapi
sinkuta paskana.
|
|
Ecuatoriana-yachachipi runapakuypurata
tankana.
|
Yachay-llika kikin runapakuypi
tiksishka.
|
9.1 Yachachiy yankiypi Ecuadorpak
runapakuypura imayjamuta yaykuchina.
9.2 DINEIBpak yachachi
sakumanimanta curriculumpi llankana.
9.3 Mamak-shimikunapi
killkariymanta DINIEBpak sakumanita kimina.
|
|
Tinkichik tiksi shina indígina
shimikunata riksipana.
|
Sapauj ayllu-juñukunapak
tinkichak tiksi shina indíginas shimikuna riksipashka.
|
10.1 Ayllu-juñukunapak
shimi-chikaykunata Ecuatoriano Suyu-Kamay kamachi-katinaman yaykuchina.
|
|
Ecuadorpak mauka yachashka tiksi
patma kashkamanta, ayllu-juñukunapak shimi kururanata wiñayllatapish
tajyana.
|
Indíginas shimikuna tukri
shimikuna uypachiniwan paykunpak suyukunapi.
|
11.1
Kallari shimikuna wallpachiyta wallpachina.
11.2
Nina-shimita killka-shimiman tikrachinata tankana.
|
|
Ayllu-juñukunapak
kausaytapish tanitapish yanapana.
|
Ayllu-juñukunapak
kausakpak ashtawan kausay shuyaywan , asthawan alli mikushka, ashtawan
taniwanpish.
|
12.1
Ayllu-juñukunapak tanita jaumaychichun tukri pulítikakuna wallpachana.
12.2
Unkuyta, wañuyta, mikushkanajta, taninajta yupapushpa, indígina kausakta
yuyapunkapak jamuykunata tiyachina.
|
|
Ayllukunapi
tani tiksitapish alli tanitapish ujsarina.
|
Indíginas
kausakpak tani chikakuna yanapayashka.
|
13.1
Ayllu-juñukunapak tani-anyata wallpachanapish, ayllukunaman janpi wasita
kuna.
|
|
Mauka
janpita shuktak suyu llaktapi tiyak janpikunawan ashtashpa tani llikata
tiyachina.
|
Indígina
janpi-llika, kamachishkapish, yachana- kallariywanpish.
|
14.1
Mana yachachita sakinkapak mauka janpita taripashpa maskachakuna.
14.2 Indíginas uksachikunata tani
sinkupi atinichina.
|
|
Mitma indíginas kausakkunata
jamunpa wallpaywan yupapuna.
|
Indigina kausakkuna pirwamanta,
llankay majllujkunamanta yuyapushka.
|
15.1
Shuk chaskinapish ranpanapish hukita wallpachana.
|
Llapchiykunata
Ustuchina
|
1.1 Kikin pulíticu yanaykunata
kalpachishpa mirachina
|
CONAIEka ayllukunata
kallpayachinkapak tukri sinkukunawan yeñikurina ñinakuy ujsachiykunata tiyachinka,
suyu-kitikunata mirachinka, shinallatak DINEIB shina, CODENPE shina,
PRODEPINE shina kikinkayta mirachishpa katichunka tukri-wallpachaykunata
tiyachinka.
Ayllu-sapsi chikayka mana llankay
usiayanita rikuchinkapak ashtawapish paypak pulitiku imay jamuta
rikuchinkapakka yankishkami kana kan. Chaymantami Suyu-kamayka Allparay-
ministiriu atiymanta llukchishpa ayllu sapsipak kikinkaytaka ajnina kanka.
|
1.2 Ecuatoriano-kamayta
plurinaciunal kamay shina nishpa rimarichun ujsarina
|
Shuknikika Ecuatoriano-kamay
plurinaciunal kamay nishpa rimarichunka wakipi chikakuyta wallpachankapak
llapchiykunata ruranka. CODENPEka tukuykunapak chikaykunata uyaychankapak
sapsilla umallikuy ta ruranka.
CONAIEka indíginas
ayllu-juñukunapak kunarishka shinaka legislativus bloquekunawan ijicutivu
atiywanpishmi Ecuatoriano kamay plurinaciunal nishpa rimarishpa mutsurichun
uyniykunata ujsarinkapak rimanakunka.
|
2.1 Naciunalidadis indíginaspak
chikan wallpay chikachanakunapak pulítika-atiykunata riksipana
|
CODENPEka indíginas
naciunalidadispak pulítica chikachana wallpaykuna kamachishka pulíticu
jatallina kikin-llika shina kachunmi, mutsurishka ranpanikikunata mastarana
kanka.
|
2.2 Indíginasta shikan
ijicutivu, ligislativu, kamachishka atiy sinkukunapi yaykunata sakichun
tukri pulíticakunata tiyachina
|
CONAIEka CODENPEwan PRODEPINEwan
DINEIBwanpish uynishpa suyu-kamay pulíticakuna sutikayachun chikachanka.
Indíginaspak pulítika
suyu-kamayjawa sakumanakunata mastarana, shinallatak jaumaylla uyaychay jamutayta
wallpachanapishmi anchayupaj tiksi kan.
Shinallatak ayllu-juñukunata
yanapay uyaychay-pulíticakunapak umallikuykunapi, ruranapi, katinapi,
chanichinapi ayllu-juñukunakunapak umachakkunawan chaypi-kayka anchayupajmi
kan.
|
2.3 Ayllu-juñukunapak tukuy
chikaykunata llapchiypi paktachishpapacha cunstituciunal- yankiykunatapish
kipalla kamakashkunatapish sakumana
|
Indíginas ayllu-juñukunaka
CONAIEwanmi tukuri cunstituciunal-yankiykunata shinallatak kipalla tiyakrak
kamashkakunata kuskinkapak, yachankapakpish tauka chaskichaniykunata rurakun.
|
2.4 Ayllu-juñukunapak
Llika-Kamachishkata rurana
|
Ñaupatay uksachiywanllatakmi
ayllu-juñukunapak Llika-Kamachishkata wallpachana:
- Internaciunal
kallirikunawanpish uyniykunawanpish yuyarayajta
- Tukuynin
- Kiki churayniy
CONAIEka kaykunata rurankapakka
llikankapakpish, kamashkunata rurankapak yankinkapakpish, iñishpa
katinatapish jatallikuy-juñu jamunpata charinmi.
Kunanlla Cunstituciún Pulíticapi
kak chikaykuna paktarichunpish kacharichunpish shinallatak paykunapak
kamashkunatapish paktachinkapakka Naciunalidadis Indíginas Procuraduríatami
wallpachanka. Kayka ayllu-juñukunapak umachakkuna paykunapak
kachachishkakunawan shinallatak llankiywanpish atiywanpish kikin wallpachaymi
kanka.
|
2.5 Shikan ayllu-juñukunapak
umachakkuna yaykuchun ustushka kamachishka yankiykunata tiyachina
|
CONAIEpak jatallikuy juñu
jamunpaka tiksikunawan taripaywan kikin jamukunata tukri sinkukunapi
kunariyta tiyachinkapak kuskinkami.
Shinallatak CONAIEka kikin jatallikkunata,
kikin jakunkikunata wallpachankapak indíginas-ujsachikkunata wamajchiy
jamunpa mitanpikunaman aypurinka.
|
2.6 Mauka jurídicu-llikawan
tukri jurídicu-llikawan uynikunata ruwankapak jamukunata tiyachina
|
CONAIEka ayllu-juñukunapak
jurídicu-llikakunata mashkachakuchun, kuskichun, llikachichunpish,
shinallatak tukri jurídicu-llikawan pakta pakta kashkata yachanpakpish
jurídicu junutami wallpanka.
Shinallatak paktachay rurapunata jaumankapakka
shikan judicial-sinkukunapi shikan shimikunamanta shimi tikrachikunatami
shutichanka.
|
3.1 Indíginas suyu
kamachishkakunata shinallatak paykunapak atiykunatapish rurana
|
CODENPEwan CONAIEwan jallchayta rurashpa,
shinallatak sarun rurashkakunata rikushpa, chay shina COMUNIDECpak umanchay
rurashka, ayllu juñukunapak allpakunamanta, sapsi- suyukunamanta jallchayta
rurana kanka. Kay jallchayka kay atijllatami rikuchinka:
- indíginas suyu
kamachishkakuna giugráfica tiyana,
- allpa imayjamu,
- parkuyman chayay,
- kausak,
taska, kausay unayaniy,
- shimi,
runapakuy kikin, histuria,
- ayllu pulítica chikachana,
- tiksikuna,
- tarpuykuna
- kausay ñauray
Shuk jatallikuy-juñumi indíginas rantichashkawan,
jamunpakunawan, tukri rantichashkawan suyu-kamay pulíticata, ymaykunata
tajyanachinata, shinallatak indíginas suyu kamachishkakunapi ayllu-juñukuna
kikinkayta charinkapak llapchiy umachikunata wallpankapak jallchay
atijllataka kuskishkapish, llikashkapishmi kanka. Kay jatallikuy juñumi
umallikuypi tuyrushka llapchiykunata katinka. Ministiriukunapih, yeñikuy
wallpachaykunapish CONAIEpak kamachakuy tantakuy rurankakuna.
BIDmanta, Banco Mundialmanta,
Fondo Indígenamanta, multilaterales wallpachaykunamantapishmi yapalla
kullkita maskanka.
Indíginas ayllu-juñukunapak
kamachishkamanta jukarimanta rimashpaka, shinallatak sapsi allpa kunata
usachanamanta rimashpaka, PRODEPINEmi chaykunataka ruranka, chaypakka
allpakunapak, suyukunapakpish jamunpa shukniki-chani wallpanka. Sarunmanta
allpa sasaykunata charikukkunami chijllunita charinka.
Ayllu-juñukunapak chikaykunapak
jayñiyta tajyankapakka, CONAIEka Indíginas Ayllu-juñukunapak hikaykuna
mitsaktami wallpanka, kayka Ayllu-juñupak Mitsarina ukupimi kana kanka,
shinallatak kunanlla suyu kamachishkakuna kamachitapish rikuranka, tukuy
chikaykunatapish sapauj chikaykunatapishmi katinapish chanichanapish
jamukunata tiyachinka.
|
3.2 Imaykunata tunachashkamanta
indíginas suyu-kamachishkakunata wakaychik kamachishkata rurana
|
CONAIEka, paypak jatallikuy
juñuwan, shuk kamachishka umallikuyta ruranka. Chaywanmi ayllu-juñukunapak
mañaykunata mastarashpa, pakari sinkuta yuyapunka, pakari imaykuna
jatallinata hamutanka.
Kay kamachiskaka ayllu juñukuna paykunapak
allpapi imaykaykuna tiyashkamanta imata jamutayta yuyapunajawa kikinkay
chikayta rirpuna kanka. Imaykunata tukyachina tiyakpika, ayllu-juñukunarakmi
allichayta ckaskina kan.
|
3.3 Indíginas ayllu-juñukunapak
allpakunapi suyukunapi tiyashka kausay ñaurayjawa sapsi chikaykunata
riksipak kamachishkata surkuchina
|
CONAIEka eculúgicas
wallpachaykunawan indíginas ayllu-juñukunapak allpakunapi suyukunapi tiyak
kausay ñaurayjawa sapsi chikaykunata riksipachunmi Cungrisu Naciunalpi
llapchikunata tankashpa katinka.
Chay pachantinllatak tiyak kausay
ñauraypak kaupanitapish jatallitapish indíginas ayllu-juñukuna charichunmi
kamachishka umallikuyta ruranka.
Indíginaskunamanmi paykunapak
allpakunapi suyukunapi tiyak kausay-ñauraymanta yachaykunata llikankapak,
wakichinkapak, willankapakpish mitanpikunata chikachanka.
|
4.1 Chijlluk kururana
umallikuyta rurashpa indíginas sapsikunapak kausay-phatata paukankapak,
yanapayta chijllunkapak jamukunata tiyachina
|
CONAIEka CODENPEwan PRODEPINEwan, shinallatak
shikan mnistiriukunawan, kaymantapish karu llaktamantapish
wallpachaykunawanmi indíginas sapsikunapak kururanata tankankapak chijlluk
yanapay umallikuykunatapish wakichikunatapish ruranka.
CODENPEpish CONAIEpish
Jatun-Umallikuytaka ujsachiy-umallikunawan kuskinkapish, kaymantapish
karu-llaktamantapish imaykunata chaskinkapak atinata tankankapish.
|
5.1 Icunúmicu tankay wakikunata ruranapish purichinapish
|
CONAIEka
shikan ministiriukunawan ukunpi tiksita, ñan-llikata, janpi-llikata, ilictricidad-llikata,
ninakuna-llikata indíginas sapsikunaman kunata tankanka.
Shinallatak
icunumíatapish wacharachanatapish shikanyachinkapak wakichikunata rurankapish
purichinkapish, ashtawan chanij yapashkata wallpankapak agruindustrial
umallaykuykunata rurankapish purichinkapish.
Kay
llaktapi karu-llaktapipish tikrachina kikin llikakunatapishmi wallparinka,
itnuturismutapish icuturismutapishmi tankarinka.
CODENPEka
indíginas ayllu-juñukunapak icunúmicas wallpachayta tiyachinkapakmi tijsuta
charin. Ayllu-juñukunallatakmi ujsarishka imaycunataka jatallinka.
Shinallatak churatankapak jaumana-mañay-kemitami wallpankakuna.
|
6.1 Indíginas ayllu-juñukunaman wacharankapak mutsurishka
jamuykunata kuna
|
Ecuadormanta
indíginas ayllu-juñukunaka CONAIEpish CODENPEpish suskunta sapsi allpata
ujsarinkapak Suyu-kamaymanta kapuniyta pitminka. Shinallatak ashtawan
mutsurik indíginas sapsikunaman parkuypak anchayupaj wakichita tiyachinka,
jallchanamantami kay mutsurishkakunajawa yachayka llukshinka, chay
jallchanataka jurisdicciún-suyukunata sikechankapakmi ruranka.
Shinallatak
sapakaymanta llushinkapak mutsurishka phatakunata wallpankapakka ukunpi
tiksita, ñan-llikata, janpi-llikata, ilictricidad-llikata,
ninakuna-llikatapish charinata pitminka. CODENPEka, paypak tukuyninpika,
shikan ministiriukunapurawan, tukri wallpachaykunapurawanpish, wallpachaypura
ashtaykuna pulíticata tiyachinata charin, kaywanmi kay llapchi ustunaytaka
tajyachinka.
Wacharanata
kimina wakichipurapika ashtawan chanij yapashkata wallpankapakpish,
icunumíatapish wacharanatapish shikanyachinkapakpish, uku-uypachiniypipish
jahua-uypachiniypipish tikrana-llikata wallpankapishmi agruindustrial
umallikuy yachanakunataka tiyachinka.
|
7.1 Kikin jatallikuykunata maskachakuna
|
CONAIEka
shikan yachay sinkukunapi jamun sinkukunapi indíginas uksachikkunamanpish
jatallichakukmanpish jamunpa jaumaykunata pitminka. Paykunawanmi kikin
jatallikuykunatapish yachajkunatapish maskachankapak, yeñikunkapak,
riksichinkapak mutsurishka rijchajkunata wallpanka.
|
7.2 Yachajpish runapakuypish maskachaywan wamak jatallikuykunata
yeñikuna
|
CONAIEka
shikan yachay sinkukunapi jamun sinkukunapi indíginas uksachikkunamanpish jatallichakukmanpish
jamunpa jaumaykunata pitminka. Paykunawanmi indíginas sutikaypi kikin
jatallikuykunatapish yachajkunatapish maskachankapak, yeñikunkapak,
riksichinkapak mutsurishka rijchajkunata wallpanka.
|
8.1 Runakuykunapak kururanata chanichinapish tankanapish
|
CONAIEka
DINEBIBwan CODENPEwanpish indíginas ayllu-juñukunapak ymaykuna nuna
runapakuyta maskachankapakpish riksichinkapakpish jamuk-juñuta wallpanka,
shinallatak kikin chanijkunata mana tunachashpa, indíginas runapakuykuna
wamaj yachajkunamanpish jatallikuykunamanpish yaykunata atikuchichun.
Ayllu-juñupak
runapakuypi tiyak kapchi, tinri, waki, sapsi, iculúgicus, ajnani chanikunaka
yeñicuy pulíticakunanwanmi tankashka kana kan.
Shinallatak
aranwapi, kuyu-walltaypi, sumak-kapchikunapi, shimi-kapchipi, ñauray-takipi,
tushuypi, ajnanipi kikin chanijkunata mastarayta raykuchunmi runapakuy
kaymakunata tiyachinka. Kaykunata uywankapakka yeñikuk tiyanikunata, jamunpa
ecunúmicu yanapaykunatami mutsirinka.
Shinallatak
kikin jatallikuy runapakuyka tankayta chaskinka, ashtawanpish kikin
chanijkunata mana tunachashpami, wamaj yachaj jatallikuy ujsarikunamanpish
paskarinka. CODENPEka FUNDACYTwan uynishpami maskachankapak, runakay ymaykuna
tiyachunpish, shuk jamunpa chanitami wallpanka.
PRODEPINEka
paukanik indígina yachakukkunaman jamunpa yachaykunapakpish universidadpi
yachacunkapakpish jaumaykunata mirachinkapak wallpaykunata maskanka.
|
8.2 Uyaychay mana
uyaychay-chikachanakunapipish indígina runapakuykunaman llapa pachata
paskachina
|
CONAIEka Yachay-runapakuy
ministiriuwanpish, Bejamín Carrión runapakuy wasiwan, Mauka yachashka
wallpachaywan, Universidadkunawan, Politécnicakunawan,
killjuñuy-kallankakunawan, Flacsowan, Ildiswan, sapsi-ninakunawanpishmi
indíginas runapakuykunaman llapa pachata paskankapakka jamuykunatapish
ujsachiykunatapish tarinka.
Chashnallatak CONAIEka
Ecuadormanta Fundación Pueblo Indiowan, Instituto Científico de Culturas
Indígenaswan, Centro de Estudios Pluriculturaleswanpish shuktak
chikachanawanpish indíginas runapakuykunata maskachankapak, kishpichinkapak,
riksichinkapak, kururankapakpish umallikuykunata sikechanka.
Atikuy umallikuykunapika
kaykunatami yapachina: indíginas ayllu-juñukuna runapakuy jallchaniy,
arquiulúgicu kechikunatapish waka tiyaykunatapish wakaychiyta, indíginas
runapakuy musiota tiksina, ajnana-unkullikuypak kullkata wakaychina.
|
9.1 Yachaj yankipi tauka
taukapura runapakuy ymay-jamuta yaykuchina
|
Yachajpish runapakuypish
Ministiriuka DINEIBpi taunarishpami yachaj yankipakka llakta tauka taukapura runapakuy
imay-jamupi tiksinka.
|
9.2 DINEIBpak yachaj
sakumanawanmi currículumpi llankana
|
DINIEBka mana llapishka yachaj
pulíticatami tankashpa katinka, shuktak runapakuymanta alli
ujsariniykunamanka paskariami kanka. Chay mana llapishka yachaj pulíticaka
ayllu-juñukunapak yachaykaypipish, kausay ayllukaypipishmi tiksishka kana
kan.
Currículum wamanaka indíginas
runapanakuykuna pakariwan ashtay tiyashkataka kiskichinka.
|
9.3 DINEIBpak mamak-shimikunapi
killkarina umallikuyta kemina
|
Yachaj-runapakuy Ministiriupish
DINEIBpish UNESCOwan, ashtawanpish indíginas ayllukunata uyaychashpa, sapauj
naciunalidad shimikunapi killkarina wakichiyta tiyachinka.
Indíginas warmikuna
killkarinamanmi jamunpa ajyayta kunka.
|
10.1 Indíginas ayllu-juñukunapak
linguísticus chikaykunata Ecuatoriano Suyu-Kamay kamachishka-llikaman
yaykuchina
|
Indíginas shimikuna jatallinkapak
wiñaylla kamachishkata rurana, chaypakka CONAIEka shimikamayukkunawan, willapukunawan,
suciúlugukunawan, ninakunachakkunawan, antrupúlugukunawanmi shuk
jamunpakunayuk juñuta wallpanka. Kamachishkaka kikin shimita riksinata
jatallinatapishmi jamutana kan, ashtawanpish uyaychay umanchaniypi,
yachachinapi, ninakuna suskuntikunapi, uksachik usyaniykunapi, llanki
sinkupipishmi shimi chikakunata yanapayana kan. Kay kamachishkaka shimimanta
kesachay ama tiyachunmi yanapanka.
Ashun indíginas kausak
Municipiukunaka kallariy shimikunata ayllu jawapi yachaj wasi jawapi
jatallita jatunyachinkapakmi usyanikunata tankanka. Kaypakka kay
usyaniykunatami umallikunka.
|
11.1 Kallariy shimikuna-wallpachayta wallpana
|
Kallariy
shimikuna-wallpachayka indíginas shimikunata jarkankapakpish
chanichinkapakpish umachaki waykami kanka. Kayka indíginas ayllu-juñukunapak
rantichakukkunawan, shimikamyukkunawan, simiúlugus CONAIE
umanchikkunawanpishmi wallpashka kanka.
Paypak
tukukuykunaka shimikuna funulugíamanta, murfulugíamanta, simánticamanta,
líxicumanta, itimulugíamantapish yachaysapa-maskachana umallikuykunatami
rurana kanka. Shinallatak tukuy chaykunata uyaychanapish riksichinapish kan.
Karu-Suyu llaktakuna waykamanta, chay shina UNESCO, chinkarikuk shimikunata
kishpichinkapak tijsuyukkunamantami yanapayta maskarinka.
Shimin
shiminmanta jamunpakunawan rimakkunawan wallpashka juñumi indíginas shimikuna
kururanata yanapankapak yachaysapa-maskachanata ruranka, chay shina: kichua,
shuar, kofán, siona-sekoya, waorani, tsachi-tsachilla, awapit.
|
11.2 Nina-shimimanta killka shimiman tikrachinata tankana
|
Indíginas
shimikuna jatallita chanichinkapakka jamutaniykunatami yeñikunka. Chashnami
yawirka uyaypi, karma killkapi, kuyu-walltaypi, aranwapi, rikchak uyay
wacharana jamukunapipish jatallikuy atikuykunaka miranka.
Chaypakmi
jamunta ñakiykunata indíginas shimikuna jatalliy wiñaylla kamachiskapi
yaykuchirinka.
Kallariy
shimikuna wallpachayka tukuy waki sinkupi indíginas shimikuna jatalliyta
yanapankapakmi jamutaniykunata tankanka.
|
12.1 Indíginas ayllu-juñukunapak tanita uyachayta yanapankapak tukri
pulíticas tiyachina
|
Pulítica
Suyu-Kamayka titushka janpita, mikushkanajta yallinata, tanita, janpi
mallkikuna, janpi ajnaniykuna yuyaniy, ukju, sapsi tanipak kaullay-kimi
kashkata, shinallatak chaykunapak mauka yachaykunata chanichinata,
riksichinatapishmi yaykuchinka.
|
12.2 Indíginas kausakpak tanita yuyapunkapak, mikushkanajta,
llapakajta, wawa wañuyta, chirmayta, indímicas pandemias unkuykunatapish
yallinkapak jamuykunata tiyachina
|
Jarkachana
jatun wakichiyta, yankalla llukchiy, mikuchinkapak, ashtawanpish wawata,
wiksayuk mamata, chuchuchikuk mamatapish mikuchinkapak, shinallatak kutu
tiyakrak sapsikunapi yuduta kunkapak wakichiykunata kururanka.
Tani
wakichiykunataka yachay llika tukuy uypachipimi yaykuchinka. Ashtawanpish
indíginas warmikunamanmi, paykuna ayllu kausaypi sapsipipish anchayupaj sasay
kashkamanta, mitanpikunata chikachanka.
|
13.1 Ecuadormanta indíginas ayllu-juñkuunapak Tani-Waykata wallpana,
shinallatak ayllukunaman uyachayankapak janpi wasita kuna
|
CONAIEka
Ecuadormanta indíginas ayllu-juñukunapak Tani-Wayka wallpaytami tankanka,
kayka Tani Ministiriupi kimishkami kanka. Kaymantami indíginas ayllukunapi
tiyak janpi wasikunata chikachanka. Kaykuna llankichunka, Utavalupi sarun
pichka wata tiyak Janpi Wasiwanmi chinpapurarinka. Chay Janpi Wasika
runapakuywan, pakariwan, mishu janpiwan ashtachishpami indígina janpi
uyaychayta kun.
OMSpish,
UNICEFpish, PNUDpishmi ñakalla nishka shina umallikuykunata yanapay ushanman.
|
14.1 Impirismuta yallinkapak
mauka janpimanta yachaysapa-maskachanata rurachun tankana
|
Ecuadormanta indíginas
ayllu-juñukunapak Tani-Waykaka tukuy pachapi chaniyuk yachaysapa llika
tukuchunmi, indígina mauka janpimanta maskachana-llikachina umallikuykunata ruranka.
Kaypakka jamunpa indíginas mana indíginaswan uksachikkuna juñutami
chikachanka.
|
14.2 Tani sinkupi indíginas
uksachikunata atinichina
|
Indíginas ayllu-juñukunapak
Tani-Waykaka tanipak janpipak atinichiy sapsi umallikuytami tankanka. Kipa
chikachaniypak tani sinkukunaka mutsurishka runakunata akllankapish
paykunajawa shuk katiyta rurankapish.
|
15.1 Mitma runakunata
chaskinkapakpish, yanapankapakpish Waykata tiyachina
|
Jatun llaktakunapika mitma runakunata
chaskinkapakpish, yanapankapakpish Waykata tiyachinka. Kay
Waykakunaka tauka llapchiykunatami ruranka, chay shina:
- Llankay
majlluymanta willana,
- Llankay
atikuymanta, tani tiyaniymanta, kamachishka yanapaymanta, kausay tiyaniymantapish
chatapukuyta kuna,
- Tanimantapish
kirukunamantapish kuskina tiyaniy
- Llakta
llankiniymanta chatapukuy,
- Runapakuykunamanta
chatapukuy,
- Llankay
kamachishkamanta, waki tajyaniymanta chatapukuy,
- Indíginas
shimikuna runapakuykunapish llakta kausayman yeñikuy.
|
